Бичвэр

Колорадо мужийн их сургуулийн профессор Тэмпл Грандин тусгай дасгалын ачаар бараг 4 нас хүрч байж арайхийн хэлд орсон боловч оюун ухааны хөгжил нь энгийн хүүхдүүдээс хавьгүй илүү байсан юм. 8 настайдаа зурж, бүтээсэн тугал услах төхөөрөмжийг нь америкийн фермүүдийн талаас илүүд нь одоог хүртэл хэрэглэсээр л байгаа, хиймэл оюун ухааны эрин үед хүртэл шүү. "Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн явцад амьтанд энэрэнгүй хандах" ухааны дэлхийд тэргүүлэгч эрдэмтэн тэрээр олон номуудаараа алдартайгаас 1996 онд хэвлэгдсэн “Зургаар сэтгэхүй” ном нь 2010 оны “Тэмпл Грандин” киноны эх зохиол болсон бөгөөд нэгт жүжигчин Клэр Дэйнс түүний дүрийг гайхамшигтай бүтээсэн билээ.Өндөр чадвартай аутист Тэмпл дүрслэлээр буюу зургаар сэтгэдэг нь амьтадтай адилхан учраас тэдний зовлонг эгэл хүнээс илүү мэдэрч ойлгодог. Тэмплийн тухай BBC-ийн бүтээсэн кино нь хүртэл "Үнээ шиг сэтгэдэг эмэгтэй" гэдэг нэртэй. Лавалийн их сургуулийн хүндэт доктор, Америкийн шинжлэх ухаануудын хамтын хөгжлийн холбооны гишүүн Тэмпл Грандины анхны мэргэжил бол хүний сэтгэлзүйч юм. Хүн төрлөөс бусад амьтдын сэтгэлзүйч мэргэжил байдаг учраас, одоо бас хиймэл оюун ухаант оршихуйнуудын сэтгэл зүй гэх шинэ ойлголт гарч ирээд байгаа учраас ийнхүү онцоллоо. Аутизм зэрэг оршихуйн ялгамжаатай хэлбэрүүдийн ач холбогдол, хүмүүсийн харилцааны олон талт хэлбэрүүдийн талаар түүний уншиж байсан, уншсаар ч байгаа лекцүүдийг цахим сувгуудаас олж болно. 2 настайдаа “тархины гэмтэлтэй” гэж албан бусаар оношлогдсон түүнийг Юта мужийн их сургуульд боловсруулсан “тархины дүрслэх чадвар”-ын аргаар 64 настайд нь “аутизмтай” гэж албан ёсоор оношилсон юм. Гэрийн тэжээвэр амьтадтэй энэрэнгүй харилцах, ялангуяа бойн үеэр тэдэнд аль болох өвдөлт цочрол бага амсуулахын төлөө ухамсарт амьдралынхаа турш тэмцэж буй түүний гоц сэтгэлгээ, ербусын чадваруудад Оливер Сакс “Ангаргийн хүн судлаач” номынхоо бүтэн бүлгийг зориулсан байдаг. Тэмпл Грандины зохион бүтээсэн “Тэвэрдэг машин” олон аутистуудын аврал болдог гэх юм билээ. Эрүүл сэтгэхүйтэй олон хүнд ч хэрэг болдог гэсээн. Амьд хүмүүний амьд тэврэлт яагаад ийм хомс болоод бид машинаар тэврүүлэхдээ хүрэв дээ?Та хамгийн сүүлд хэнийг тэвэрсэн бэ?

“Шинэ үеийн эмч” гэж өөрийгөө тодорхойлсон Брайан Голдманы лекцээс зарим баримтыг эш татъя. “Үр дүнгийн талаарх статистик үзүүлэлт гэж юу болохыг та мэдэх үү? Арван бөмбөгөөс гурвыг цохиж буй бейсболын тамирчныг 1-р зэргийн гэж үздэг. Тэгвэл арваас дөрвийг цохиж чаддаг тоглогчийг юу гэдэг гээч? “Домог”. Энгийн улирлын тоглолтонд мянгаас дөрвөн зууг цуглуулж чадсан Тед Уильямсыг “Домог” гэдэг байсан. Харин одоо энэ үзүүлэлтийг анагаах ухаан дээр шилжүүлье. Таны мухар олгой үрэвссэн байна гэж бодъё л доо. Үр дүнгийн үзүүлэлт нь 400 буюу арван хагалгаанаас дөрвийг амжилттай гүйцэтгэдэг мэс засалч руу таныг явуулахаар болж. Бейсболынхоор бол “Домог” болсон эмч. Мэдээж та зөвшөөрөхгүй. Тэгвэл зүрх судасны эмч, гэмтлийн мэс засалч, эх баригчийн үр дүнгийн үзүүлэлт хэд байх ёстой юм бэ? Яг тийм. Мянгаас мянга л байх ёстой. Гэвч бодит байдал дээр сайн мэс засалч, эмч, сувилагчийн үр дүнгийн үзүүлэлт ямар байх ёстойг болон ямар байгааг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Харин би нэг баримт хэлье. Эмч нарын буруу оношилгоо, эмчилгээнээс болж амь насаа алдагсад нийт үхлийн үзүүлэлтэд 5-р байранд жагсч байна. Эмнэлэгт бичигдэж буй жорын арван эм тутмын нэг нь алдаатай эмчилгээ эсвэл аюултай тун байна. Би эмч. Хүмүүсийн, өвчтөнүүдийн хүлээлтээр бол мянгаас мянгыг онох ёстой эмч хүн. Гэвч би робот биш. Би яаж ч хүсээд үргэлж яг нэг хэвээрээ байдаггүй. Яг адил өвчтэй хоёр хүний нэгийг би гайхалтай сайн оношилж, бичсэн эмчилгээ маань түүнд дээд зэргээр зохисон байхад нөгөөд нь би буруу онош тавьж, эсвэл миний хийсэн эмчилгээ түүний аминд хүрч болно. Өвчтөнүүд ч машин биш. Тэдний олонх нь өвчнийхөө шинж тэмдгийн талаар өдөр бүр өөр өөрөөр ярьдаг. Гэтэл ихэнх оношилгоо өвчтөний өөрийн тодорхойлолтоос эхэлдэг. Энэ бүхнийг харгалзан үзэх аваас ямар ч гялалзсан мэдлэгтэй эмч алдаа гаргах нь зайлшгүй”.Тоглоомын дүрмийг ягштал мэддэг, олон жил бэлтгэгдсэн туршлагатай тамирчид дундаж дүнгээр арван бөмбөгнөөс гурвыг, хамгийн ихдээ дөрвийг онодог. Бүтэц, жин, нисэлтийн хурд, нэг үгээр бүх юмыг нь тодорхой мэддэг нөгөө л нэг бөмбөгтэйгөө насаараа ажиллаад тэр. Эмч нарын хувьд гэвэл хүний бие эрхтний тогтолцоог, тэр тогтолцооны алдагдал ямар үед ямар шинж тэмдгээр илэрдгийг цээжээр мэднэ, дээрээс нь бүх эрхтнийг нэвт хардаг, эд эсийн түвшинд дээжлэн шинжилдэг, асар нарийвчлалтай зүсэлт зураглал хийдэг зүсэн зүйлийн тоног төхөөрөмжийн өвч бүрэн зэвсэглэлтэй. Гэвч алддаг. Тэгвэл урлагийн хувьд үр дүнгийн үзүүлэлтийн дүр зураг ямаршуухан харагдах бол?Урлагийн гол үзүүлэлт болсон гоо сайхны тухай нэгдмэл томъёолол одоо хэр байхгүй, харин туурвигч бүр, үзэгч-хүртэгч бүр, хүн бүр гоо сайхныг үзэх давтагдашгүй харцтай. Яг таны харж байгаа шиг хэн ч хэзээ ч харахгүй гэсэн үг. Нүдэнд үзэгдэхгүй, гарт баригдахгүй, үнэр амт, үг дуугүй сэтгэл гээчээр л хүртэх боломжтой урлагийн тухайд ямар их зөрүүтэй тодорхойлолтууд байж болохыг та төсөөлж байна уу?Тиймээс ч манай бөмбөрцөг дээр хамгийн их тавигддаг “Урлаг гэж юу вэ?” гэдэг асуултын хариу байхгүй байгаа юм. 100 жилийн өмнө Нью-Йоркийн чөлөөт үзэсгэлэн дээр францын дадаист зураач Марсель Дюшаны авчирч тавьсан жирийн л нэг эрчүүдийн шээлтүүр урлагийн түүхэнд хугарлын цэг болж, “Ерөөсөө бид урлаг ба урлаг бишийг ялгаж чаддаг юм уу? Урлаг гээч чинь үнэхээр байдаг гэж үү?” хэмээх асуултуудыг хүн төрөлхтөний цохонд тулгасан билээ....үргэлжлэл байхгүй ээ, одоо таны толгойгоо ажиллуулах цаг.

Өөртэйгөө холбогдохын тулд өөр бусдад холбогдох боломжгүй болох үе байдаг. Сэтгэлээ онгойлгохын тулд сэтгэлээс бусад хаалгыг хаах цаг ирдэг.Хятадын нэг бизнес-магнат нас барж. Банкинд $1,9 тэрбумын хадгаламжтай үлдсэн эхнэр нь жолоочтойгоо гэрлэж дээ. “Би захиралдаа л ажиллаж байна гэж үргэлж боддог байсан. Гэтэл тэр бүх насаараа надад ажилласан юм байна” гэж жолооч нь хэлжээ.Хамгийн үнэтэй цагны механизмын 70% нь ашиглагддаггүй. Супер машинуудын хурдлах хүчин чадлын 70%-ийг хэрэглэх нөхцөл амьдралд уулаасаа байдаггүй. Тансаг шилтгээний талбайн 70%-д хөл тавьдаггүй. Хувцасны шүүгээний 70%-ийг бид хэзээ ч өмсдөггүй. Орлогын 70% маань бидэнд зарцуулагддаггүй.Тэгэхээр:Чиний зөв байсан ч амаа хамхиж, нэрвээ хэмнэ.Хэтэрхий хүчирхэг байсан ч хүний чөтгөрийг бүү сэрээ.Хичнээн завгүй байсан ч дотор бурханаа л торд.Тэгээд тэр 30%-ийг хамгаал.Тэдний төлөө сэтгэл сайхан урт насал.Өөрийнхөө сэтгэлийн дуудлагыг үргэлж ав. Өрөөл бусдад бол чи холбогдох боломжгүй байх эрхтэй.Зөвхөн чиний дотор хүүхэд, халамжит эх, насанд хүрэгч гуравтаа л “Байна” гэх дэндүү нандин энэ өдрүүдийн чинь хаяг ГЭРЭЛТ СҮҮДЭРСохрыг өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр нүдтэй болгох боломжгүй. Боолыг чөлөөлж, зовлонтныг жаргаах аргагүй. Хэрэв хүн өөрөө л ассан танк шиг зүтгэж, хөхөө хайсан зулзага шиг тэмүүлэхгүй юм бол хэн ч хэнийг ч ухааруулж чадахгүй. Үнэндээ бүгд л ойлгож байгаа шүү дээ: үлдэхийг хүсч байгаа хүн явахгүй ээ гэдгийг. “Надтай байх нь надгүй байснаас илүү” гэдгийг онолын хувьд тайлбарлах боломжгүй юм.Бид бүгдийг мэдэж байдаг. Тэр хүүгийн араас гүйх хэрэггүй гэдгийг 14 настай бидэнд ээж минь хэлээгүй сэн бил үү? “Чамд чамаас өөр хэн ч байхгүй” гэж сонсоогүй гэж үү? Бид бүгдийг мэдэж байсан, харин насан туршдаа зүгээр л баталлаа. Одоо болсоон...

Цэмцгэр, егзөр Германы төмөр замуудаар 2007 оноос нэгэн хачин галт тэрэг явж эхэлсэн юм. Бараг 70 хотод айлчилсан энэ цуваа хоёрхон вагонтой. Машинист нь зуун жилийн өмнөх хувцастай. Энэ бол дэлхийн 2-р дайны үед “хэрэггүй хүүхдүүд”-ийг Освенцим руу зөөдөг байсан галт тэрэг. 2024 оны 5 сард Мюнхенд ирэхэд нь зориуд зорин очсон сэтгүүлч эмэгтэйн тэмдэглэлээс сөхье. “Нэгэн цахим сонин дээр “Мюнхений төмөр замын буудлын 35-р тавцан дээр Германы өнгөрсөн цаг зогсож байна” гэсэн богино мэдээ нийтлэгдсэнийг би санамсаргүй олж үзсэн юм. Өнгөө алдсан ногоон саарал вагоны ханан дээрх хүүхдүүдийн гэрэл зургийн хамт. Мюнхений тансаг буудал дээр 35-р тавцан нь хамгийн сүүлийнх байх л даа, гэвч би маш амархан олчихсон. Гариг хоорондын хөлөг гэмээр давхар гялгар галт тэргүүдийн сансарлиг өндөрлөгийн ард...яндангаасаа утаа савсуулсан намхан, богинохон, хоёрхон хайрцаг руу хүмүүс цувж байсан.Энэ галт тэргийг германчууд өөрсдөө, бүр тодруулбал германы залуучууд санаачлан хэрэгжүүлсэн юм. “Хэрэв санаж байхгүй бол ахиад гарз гарна” гэж тэд уриалгандаа бичсэн байсан. Харин энд нэг ирсэн хүн ахиж хэзээ ч мартахгүй. Сагсан доторх хувцас, жаахан охины даашинз, тоглоом, хүүхэлдэй. Дөнгөж 14-хөн настай Сельма охины хайртай хүүдээ зориулсан шүлгийн мөрүүд. “Би зүгээр л амьд байхыг хүсэж байна, инээж, уурлаж, үзэн ядаж бас эвлэрч, зүгээр л амьсгалж, эрх чөлөөтэй байхыг л хүсэж байна. Би тэнгэрийг тэврэхийг, тэгээд чамайг үнэрлэхийг хүсч байна...”... гэх үгсийг уншаад л би асгарчихсан. Гэтэл бид ямар ихийг хүснэ вэ? Миний мэдрэх, сэтгэх, тэр тэнгэрийг тэврэх, үнэрлэх эрх чөлөө хаа байнаа? Миний дотор охин энэ олон жил “хэрэггүй хүүхэд” байсан байна! Хүн төрөлхтөн нацистуудыг харгис гэдэг, хүүхдүүдийг хорьсон, тамласан, алсан гэдэг. Тэднийг юу ч зөвтгөхгүй, гэвч бид өөрсдөө дотор хүүхдүүдээ яаж байлгадаг вэ? Хаана байлгадаг вэ? Хорт хийн өрөөний хананууд амь нь тэмцсэн хүүхдүүдийн самардсан гарын ормоор дүүрэн байдаг. Тэгвэл бидний сэтгэлийн ханан дээр бачуурч, бөглөрч, тэндээ тэсэрч дэлбэрсэн нэгэн хүүхдийн үлдээсэн тэмдэг байхгүй гэж үү? Хүмүүс минь, яг одоо зогсоод, толинд хар. Нүдээ хар. Энэ хүүхдийг сонс. Тэр зүгээр л амьд байхыг, амьсгалахыг, огторгуйг тэврэхийг хүсдэг. Гэтэл би... би түүнийг зөвхөн зөв байхыг, томоотой, дуулгавартай, хэрэгтэй хүүхэд байхыг шаарддаг байж. Би өнгөрсөн цагийн хүүхдүүдийн өмнө хүндэтгэл үзүүлэхийн тулд, өнөө цагийн хүүхдүүдийн төлөө үнэн байхын тулд, өөрийнхөө энэ хүүхдийг чөлөөлье, “хэрэггүй хүүхэд” гэсэн ялаас! Өөрийн гараар өлгөсөн энэ муухай пайзыг хүзүүнээс нь тас татаад өвөр дээрээ авъя, хамгаас үнэтэй хүүхдээ!”.Хэрэв санаж байхгүй бол ахиад гарз гарна. Бидэнд учирсан хохирол бүрийн цаана “хэрэггүй хүүхэд”-ийн зовлон байдаг. Хүүхдээ л чөлөөлье. Мэдээж халамжит Эх л ингэж шийднэ. Тэгээд Том хүн маань энэ даалгаврыг биелүүлнэ. Хэрэв хүсэл байвал биелэгдэшгүй даалгавар гэж үгүй ээ.Гэрэлт сүүдэр

Удаан өвдсөн хадам ээжийг өөд болсны дараа хадам аавыг бид гэртээ авчирлаа. Аймаар том, сэгсийсэн муухай нохойг нь ч бас, “гай болоход”. Хамаг юм сэглээд, хүүхэд шоглоод, гаргахдаа хүртэл хоёулаа л явахгүй бол хүчрэхгүй “тэр мал”-ыг эмнэлэгт аваачлаа, кинологт үзүүллээ, төлбөртэй сургагчид өглөө, “Унтуул даа” л гэцгээлээ. Энэ явбал би ч явна гэлээ, хадам. Өвөөгийн хүүхдүүд зунжин урт ханцуйтай цамц, жийнсэн доор сорвио нуусан даа. Харин өнөөх намар бүүр “галзуураад” үсээ зулгааж, ульж эхэлсэн. Хотын эмнэлгүүдийг гүйцээв, хаа ч авсангүй. Арайхийж нэг мастерын дугаар олов, жижигхэн биетэй залуухан эмэгтэй ирэв. Мөнгө хамаагүй, наркозоор ч болов үс ноосноос нь салгаад өгөөч гэлээ. Дотроо бол наркозноосоо битгий сэрээсэй гэж бодсоон бодсон. Орой ир гэсэн цагт нь очлоо. Цоо шинэ дэслэгч шиг цэмцгэр нохой ширээн дээр зогсч байхыг хараад өнөөхөө таньсангүй л.-За би танд хумс авах, шүдийг нь яаж цэвэрлэхийг заагаад өгье гэж байна. Юун шүд вэ, наад араатан чинь... гээд бүх учрыг хэллээ.-Та түүний арьсанд ороод нэг үзээрэй. Эзэгтэй нь байхгүй болсон гэдгийг та бол мэдэж байгаа, харин энэ амьтан мэдэхгүй байна. Түүнийхээр бол та эзнийг нь эзгүйд гэрээс нь хулгайлаад хүчээр хориод байна шүү дээ. Тэгээд зугтаж чадахгүйм чинь та нараар хөөлгөх бүх л юмыг хийж байгаа нь энэ. Та нохойтойгоо эр хүний ёсоор нэг ярилцаадхаач гэж жаал бүсгүй хэллээ.Би нохойгоо аваад шууд хадмын хуучин байр луу явлаа. Оруулаад хэллээ, тэр сонслоо, гэвч итгэсэнгүй, ахиад л зууж хазаад эхлэв. Оршуулгын газар луу явлаа. Харууллаа, итгэсэнгүй, гэвч хайрч дайрсангүй. Тэгтэл бас газар эргэж яваа танил маань таарлаа. Бид хоёр суугаад өөд болоочдоо дурсч, тэдэндээ өргөл өгч, нохойдоо ахиад учирлалаа, эргээд хоорондоо ярилцлаа. Гэтэл гэнэт нохой минь ойлгосон! Сартайн байж удаан улиад, хамраа савран доогуураа хийгээд шарилан дээр удаан хэвтсэн. Би ч яаруулсангүй, өөрөө босохоор нь машиндаа суугаад харилаа. Гэрийнхэндээ хэлж дуусаагүй байвал хүү минь машины түлхүүр аваад, нөгөө мастер бүсгүйн утсыг асуугаад гарах гэлээ.-Би тэрэнтэй л сууя.-Хараа ч гүй байж уу?-Хэрэв тэр нохойн нөхцөлд орж чадаж байгаа юм бол минийхийг ойлгохгүй гэж үү?За, товчдоо тэд хэдэн сарын дараа гэрлэсэн. Харин дэндүү номхон, дэндүү ухаант хөгшин нохойн маань хэдэн ёрдгор шүдийг 2 ач маань маш сайн цэвэрлэж байгаа...Ямар хүн бусдын арьсан дотор орж чаддаг вэ?Сэтгэл эрүүл хүн л тэгж чадна.Аан тэгвэл, ямар хүний сэтгэл эрүүл байдаг юм бэ?ГЭРЭЛТ СҮҮДЭР

Ёстой хар нялхын нэг найз минь бий. Нэг сургуульд урлаг спорт сурлага соёлоор мөр зэрэгцэн байхдаа цэцэрлэгт ч нэг ангид хамт явж байсныгаа бүүр cүүлд мэдэлцэж билээ. Харин бид хоёр “том болсныхоо” дараа харилцан биесээсээ зөвлөгөө дэмжлэг авдаг болсноор жинхэнэ утгаар дотноссон билээ.Европоос хэдэн жилийн өмнө ирэхэд нь гэрт нь уулзаж суутал тэр шинэ кофе машинаа ажиллуулахдаа будилсан. Гэхдээ ямар итгэлтэйгээр гээч. Хэдэн цаг ярьж суухдаа бидний арьс махтай барьцалдан ургасан нэрэлхүү зан түүнд огт байхгүй болсныг хараад үнэхээр бахдаж билээ. Нэрээ хичээхийн 50 өнгийг ялгадаг болсон мэргэжилтний хувьд сэтгэлийн ийм цэвэр үйлдлүүдийг харна гэдэг бол баяр байдаг. Ойлгоогүйгээ дахин асуухаас, тэнэг харагдахаас, эсвэл үнэхээр илүү байхаас санаа зовохгүй байна гэдэг бол жинхэнэ тансаг юм шүү дээ. Уулзаагүй энэ хэдэн жилд бид хоёул нэлээн зүйлээ алдсан байсан. Тиймээс л бид хоёр хоёулаа алдахаас айхаа больсон байсан. Живэхээс айхгүй. Аль эрт гүнд амьдардаг болсон юм чинь. Шуудхан шулуухан бүх юм бүтэхгүй байхаас айхгүй. Уулаасаа мухар хахир, муруй тойруугаар, бүр замгүй газраар ч яваад сурсан. Нөсөө сөргөө, буурал хууралд түүртэхээ больсон, анхных биш дээ, хэхэ. Угаасан уу, ариутгасан уу, глютентэй байна уу, холестерингүй байна уу хамаагүй, аль боломжтойг нь амтархан хүртэхээс айхгүй. Хамт байхаас айхгүй. Ганцаараа байхаас ч айхгүй. Юу ч аймаар биш. Бид хоёрт ярих юм ямар их байна вэ? Бас дуугаа хураах сэдвүүд ямар олон болоов дээ? Бүдүүн, бүдүүлэг, эв хавгүй, хов живгүй, хэт уйтгартай, хэт ухаантай, баян буян хуян... мэт...шиг харагдах санагдахыг бид хэдийн даваад, зөвхөн байдаг болсон байна.Бид аавуудыгаа буруутгахаа больсон. Ээжүүдийгээ хайрладаг болсон. Өөрөө цээж дүүрэн амьдардаг, өөр бусдад ч амьдрах зөвшөөрөл өгдөг. Охиноо “хэв”-лэдэггүй, хүүгээ хувилдаггүй. Өөрөө ийм гайхамшигтай учраас өөр хэнийг ч гайхаад байдаггүй, тийм л аймшиггүй эмэгтэйчүүд болсон. “Айлын том охин жинхэнэ эр хүн болдог”-ийг бид батлахгүй, уулаасаа юуг ч батлах хэрэггүйг ухаарсан. Бид хүчтэй ч эршүүд биш. Эрэлхэг ч эрэгчин биш.Шинэ жилээр найз минь гоёлын туфли авах болж, бид хоёр дэлгүүр явсан юм. Нэг л “вау” биш юм барьж аваад байхлаар нь миний доторх дизайнерын демон сэрээд, ямар нь яагаад илүү болохыг яруу тодоор ярьж гарсан. Харин найз минь хөөрхөн инээгээд “Надад илүү гоё хэрэггүй дээ, Амгаа минь, яг энэ л хэрэгтэй, өөр юу ч биш ээ” гэсэн сэн. “Яг энэ”-үүдээ л өөрийн болгодог болохоор өрнийн боловсролоор “эвдэрсэн”, дорнын хүмүүжлээр “хоцрогдсон”, тэгээд хэзээ нэгэн цагт гэрлэхийг хүсэж байсан залуусаасаа ч дээр цойлсон тэр минь өөртөө хамгийн халуун орон гэр нь болсон юм байна шүү дээ.Эх орон нь ч болсон. Ээж нь ч болсон юм байна!ГЭРЭЛТ СҮҮДЭР

Би олон жилийн өмнө нэг эмэгтэйтэй сэтгэл заслын уулзалт хийдэг байлаа. Намайг “Амгалан эгч ээ” гэнэ. Нялх янзаганых шиг томоо гэгчийн тунгалаг нүдтэй түүнийг Цолмон гээд нэрлэчихье, энэ өгүүлэлдээ. “Нөхөр маань ингээд байгаа юмаа, намайг яг хуураад байна уу, үгүй юу хэлээд өгөөч” гэж асуух гээд анх ирж байж билээ. Мэдээж тийм байсан. Гэхдээ би тэгж хэлээгүй. Үнэнийг мэдлээ гээд яах билээ? Хэрэв мэдэх ёстой бол аандаа мэдэгдэнэ. Харин бидний зорилго бол үнэнийг мэдэх биш, харин сэтгэлийг хэмлэж байсан эргэлзээ, энэлэнгээс гарах явдал байсан. Тун удалгүй тэр өөрөө мэдсэн. Бурханы авралаар бид нэлээн хэдэн уулзалт хийчихсэн, ийм цохилтод бага ч болов бэлэн болсон байв. Тэгээд тэр түр зогсолт авч, тусдаа хэсэг амьдраад үзэхээр шийдсэн. Тэр хооронд ч нөхөр нь тэсээгүй, ахиад хэд хэдэн романс нь мэдэгдсэн. Цолмон минь салъя гэсэн. Сэтгэлзүйд салалт сайн, эсвэл эвлэрэл илүү гэсэн ойлголт байхгүй. Тухайн хувь хүнд аль шийдэл нь төгс байна, тэр сонголтыг хийхэд нь, сонголтын араа даахад нь л дэм болж өгөх үүрэгтэй. Салалт, нийлэлтийн аль аль нь сайн муу талтай. Аль зовлон багатайг нь л хүн сонгодог. Бид салалтад сэтгэлзүйгээ бэлдэж байх үеэр яг шинэ жилийн өмнөхөн орь залуугийн хайрын эзэнтэйгээ тэр санамсаргүй таарсан юм. “Шинэ жил бол цаг хугацаа биш. Энэ бол сэтгэлийн өнгө” гэж Эдна Ферберийн хэлсэн шиг шидэт уур амьсгал дунд шинэ бүхнийг амласан шинэ учрал.Яах вэ? гэлээ тэр. “Яах эсэхийг шийдэх хүн нь чи өөрөө. Харин ямар ч шийд гаргасан тэндээсээ дээдийн шимийг ав, хаа ч байсан, би чиний талд. Харин энэ учралаас юу ч битгий хүлээгээрэй, уулаасаа юу ч үргэлжлэхгүй” гэж хэлсээн би. Хүлээд хорьсон ч тэр явна гэдгийг нь би мэдэж байсан. Тэд хамтдаа долоо хоногийг далайд өнгөрөөсөн. Анхны дурлал, анхны болзоо, хайрын хурим, бал сар, мөнгөн-алтан-алмааз-алхимийн хурим бүхнийг багтаасан 200 жил шиг 200 цаг. Тэндээс шал өөр Цолмон эргэж ирсэн. Залуужсан, борлосон, турсан, хэрсүүжсэн, амарлисан, миний үл таних Цолмон. Сайн уу гэхэд минь “Сайн” гэж чичрэн хэлээд л сад тавьсан нулимсан замууд энгэр даган урсаад зүрхэн хүрдний далайд нийлж байсан. “Одоо ямар ч хэцүү байсан, сэтгэлийн өвдөлтийг зөвхөн ухаарлаар л дарна. Өөр ямар ч тайтгаруулах эм, сэргээш, арга хэрэглэхгүй. Зөвхөн эрүүл ухаан. Зөвхөн том хүний шийдэл” гэж хатуу хэлж байхдаа өр минь өмөрч байсан ч ингэж байж л би түүнийг аврах байсан. Тэр өмнө нь өдөртөө гэм зэмгүйхэн ганц аяга дарс, нарийн янжуур, хөнгөн зугаа, дагшаа аязаар асуудлаа шингэлдэг байсныг би мэдэх юм. Нөхрийн шийдэгдээгүй асуудал, сэтгэлийн шинэ хөндүүр, толгой дээр буусан өрх гэр, өсвөр насны хүүхдүүд, өдөр тутмын эргүүлэг... Бие сэтгэл өмнөхөөс ч илүү тэсгэл алдран тунгаа нэхэж, аваагүйдээ улам эсэргүүцэл зарлан байж ядаж, есөн шидээр бослого гаргасан тэр өдрүүдийг бид ганц ч дусалгүйгээр, соролтгүйгээр давсаан. Сэтгэлийн гунигт үзэгдлүүдээ давж чадсан хойно ертөнцийн гамшигт үзэгдлүүдийг ч давах хүчийг тэр ингэж л олсон, үнэхээр дийлдэшгүй болсон. Цолмон шинэ бизнесээрээ Монголдоо тэргүүлж, хос мэргэжлээр эрдмийн зэрэг хамгаалж, хүүхдүүдээ гадаадад сургаж, бүх талаар төгсөрсөн. “Хэзээ нэгэн цаг гэдэг чинь одоо цагийг л хэлдэг юм байна шүү дээ. Үүнийг л ухаарах гэж энэ 10 жилд үхлээс бусдыг үзсэн юм байнаа” гэж тэр надад өчигдөр бичсэн юм.Хэзээ нэгэн цагт болъё гэсэн хүн шигээ л байж эхлээрэй, өнөөдөр.ГЭРЭЛТ СҮҮДЭР

Муурны кафед ажилладаг шинэхэн танил бүсгүй маань надад нэгэн түүх ярьсан юм.Ишгээ гэдэг муур манайд байв. Дур нь хүрэхээрээ ороо нь орсон юм шиг нялуун, дургүйгээ хүрэхээр хорт могой шиг зэвүүн, тоглох дуртай ч тоглуулах дургүй шазруун, тэгээд зөвхөн өөрийнхөө дүрмээр л тоглодог хэгжүүн. Хэрэв ааш нь хөдөлсөн бол чи зүгээр л үл үзэгдэгч болсон нь аминд өлзийтэй. Мэдээж ийм муурыг үрчлэх зүрхтэн ховор, ялангуяа нэг нь нөгөөгөөсөө ялдамхан арван өрсөлдөгч хажууд байхад. Кафед маань нэг хос байнга зочилдог байлаа. Нэг өдөр Ишгээгийн талаар сонирхож байна.-Хүүхэдтэй айл бол ёстой дэмий, Ишгээ самардаад хаячихна, үнэнээ л хэлье. Маш дураараа, маягтай, хэтэрхий тэвчээргүй...-Харин тийм ээ, тэгэх тусмаа. Манай дэггүй хүүхдүүдийг дэглээд, хувийн хил заагаа мэдрүүлээд, хорвоод тэд ганцаараа биш гэдгийг ойлгуулаад өгөх хэрэгтэй байгаа юм. Ишгээ л тэднийг сургаж чадах байх гэх тэр эмэгтэйн үгс сахиусан тэнгэрийн яруу дуу шиг л надад сонсогдсон. Ийм хүмүүс бол өдрийн од гэдгийг би ч, бас хүйтэн зэврүүн гудамжинд удаан амьдрахдаа юу эсийг үзсэн Ишгээ ч мэдэж байсан. Тэр явдлаас хойш жил өнгөрсөн. Ишгээ хүүхдүүдтэй хэл амаа ололцсон гэсэн. Мэдээж өөрийнхөө нөхцөлөөр л дөө. Аавын толгой дээр унтдаг, ээжийн цүнхийг ухдаг, хэрэв ямар нэг юм таалагдахгүй байвал чанга бөгөөд хатуугаар, заримдаа жаахан “эвгүй өнгөөр” хэлдэг, гэрийн тав тухыг маш сайн сахиулдаг гэсээн. Явж явж энэ чинь л аз жаргал байгаамш дээ. Өөрийн гэсэн Ишгээтэй байх. Заримдаа муурын төрхөөр, заримдаа бэрхшээлийн дүрээр чам дээр ирж ертөнцийн хил зааг, дохио тэмдгийг мэдрүүлж, бас вижн мишнийг чинь сануулагч Ишгээтэйгээ учирна гэдэг бол аз юм шүү.Азаа атгаад авоо.ГЭРЭЛТ СҮҮДЭР

“Яагаад үлгэрийн ханхүүнүүд дандаа нээх том гунигт нүдтэй, энхрийхэн, эцэнхий хөвгүүд байдаг юм бэ? Цагаан гартай, ягаан хөлтэй, өд мөд, шүр сувд, торго мяндас болсон? Зохиолоор бол тэд арван таван толгойтой атгаалжин хар мангасыг үнсэн товрог болгодог биз дээ? Уулыг тал, талыг там болтол тулалддаг? Харин кино минонд болохоор л духандаа докторын диплом цацруулсан, энгэртээ эрдмийн цолоо ярайлгасан цэмцгэр зэгзгэрхэнүүд үзэгдэх юм. Гэтэл жинхэнэ үлгэрт ханхүү чинь мэлхийтэй үнсэлдэж, шуламтай шивнэлдэж, сар нар, салхи бороотой ойлголцож, моддын дээгүүр оддын доогуур нисдэг. Ер нь бол ханхүү гэдэг чинь хамаг бие нь сорвиор хэрэгдсэн, өвдгөө хүрсэн үстэй, цээжээ хаасан сахалтай, тэнгэр баганадсан аварга биет л байх учиртай байх. Хөл хөсөр тавихгүй хөлгийн нуруун дээрх амьдрал дунд хэзээд нь ус цас, үнэр манер байхав. Онолын хувьд бол жинхэнэ ханхүү ийм л харагдах ёстой. Харин дэлгэцэн дээрх дэвхрэгүүд бол эхний тулааны бүрээн дуунаар л үнхэлцэг нь хагарах тэнгэрийн дүлийнүүд шүү дээ. Тэгээд та нар минь ямрыг мөрөөсөж, юунд итгэчхээд хэнээс хэнийг хайгаад байгаагаа бодоорой” гэж нэг их хэл амтай рок од хэлсэн байдаг юм. Гэтэл охин минь яг л энэ үгийг зүгээр өөр аялгаар хэллээ л дээ, нэг өдөр. Тэгэхэд л би охиноо тогтож харсан юм болов уу. Энхрийхэн эмзэгхэн цэцэг цэврүү шиг нялх үр минь, хэзээ ийм том болж одов? Нэг удаа учиргүй сандарч яваад юмаа гээсэндээ харамссан чинь“Ээж минь дээ, зүв зүгээр шүү дээ, хоёулаа амжиж л байвал бусад нь яах вэ дээ, тээ?” гээд намайг тэврэхэд нь самсаа шархираад л явчихсан. Би охиноо ийм уужуу байгаад нь цагаанаар “атаархаж” байсан. Тийм ээ, би охиноо цагаан гартан, амиа хичээгч, нарцисс гэж зэмлэдэг дотроо. Гэтэл тэр зүгээр л хийх ёсгүйгээ хийдэггүй, өөрийнхөө эрх ашгийг хүндэтгэхээсээ санаа зовдоггүй, өөрийгөө хайрладаг, өөрөөрөө бахархдаг, эгэл нэгэн эрүүл хүн л юм байсан юм байна лээ. Яагаад тэр ийм эрүүл байгааг би тэгэхэд ойлгосон. Тийм ээ, тэр өөрийг нь ойлгодог ээжтэй. Ээж нь түүнд өдөр болгон хайртайгаа хэлдэг, “Чи хамгаас чухал, бүхнээс эрхэм, туйлаас үнэтэй” гэдгийг мэдрүүлдэг, өдөр бүр өөр өөр бэлэг өгдөг: энхрий охины эдлэл, эмэгтэй байх зөвшөөрөл, дурсамж, итгэл, энхрийлэл, иллэг...Гэтэл миний ээж үргэлж тийм байгаагүй. Тэгэх зав ч, боломж ч, мэдлэг мэдээлэл нь ч байгаагүй. Би төөрөн мууран явсаар ээжийнхээ дотор охиныг олсон, бишүүрхэн жийрхсээр ээнэгшин дотноссон, ойлгон энэрсэн, энхрийлэн эдгээсэн. Ийм л ээжтэй учраас миний охин ээжээсээ илүү бодитой, тэнцвэртэй, сэтгэлийн хаттай байгаа юм. Гэхдээ миний хэзээ ч ойлгож чадахгүй зүйлс ч бас түүнд бий. Гайхмаар, ангаймаар, заримдаа аймаар тэр зүйлс бидний ертөнцийн зөрүү юм даа. Миний хэзээ ч очихгүй тэр гаригийн драйв... Бас миний охины хэзээ ч мэдрэхгүй миний галактикийн азаарт.Харилцан бие биесээ нээсээр байгаа, нээх тусмаа улам улам хайрласаар, хайранд суралцсаар яваа хайрт ээж-хайрт охин болоход хэзээ ч оройтохгүй ээ.Чи ч бас дотор охинтойгоо сэтгэлийн сансруудаа нээгээд, дээдийн хайртууд болоорой.ГЭРЭЛТ СҮҮДЭР

Суут хореографч Б. Эйфманы “Анна Каренина” балетыг үзсэн тухайгаа “Миний нэг үйлчлүүлэгч” өгүүлэлдээ би өчигдөр бичсэн билээ. Анна Каренинаг бүжиглэнэ гэхлээр үнэндээ санаанд минь багтдаггүй байсан ч тэр тусмаа үзэх юмсан гэж хорхойсдог байв, би. Ковидын үеэр дэлхийн театрууд бүтээлүүдээ цахимжуулж нийтэд үнэ төлбөргүй дэлгэх үед ч Эйфманы театрын бүтэн балетыг олж үзэх боломжгүй байсан. Аргагүй биз ээ, бүжгэн жүжиг төдий биш сэтгэлгээний урлаг, бүжиглэдэг философи юм чинь. Зарим нь Достоевскийг эх хэлээрээ уншаад ч эс ойлгох. Зарим нь түүний хамгийн ярвигтай бүтээлүүдийн амин утгыг С. В. Рахманинов, Р. Вагнер, М. П. Мусоргский, П. И. Чайковскийн симфониудаарбүжиглүүлэн өгүүлэх. Гэм зэм, Карамазовынхан, Тэнэг. Тэгээд бас Хамлетийг...За, би бас ахиад л яг энэ тухай ярих гээгүй юм аа.Надаас олон хүн ярилцлага авъя гэдэг. Ямар сэдвээр ярилцах вэ, асуултуудаа явуулаарай гэхлээр л алга болчихдог. Анх яагаад Гоодалийг хийсэн, хэн хамгийн сонирхолтой байсан... талаар 1001 дэх удаагаа донгодмооргүй л байдаг, яг үнэндээ. Хэдхэн хоногийн өмнө ажил хэргийн шугамаар олны танил эрхэмтэй уулзах болов, тэнд бас олон салбарын төлөөлөл ирсэн байж таарав. Сэтгүүлч гээд нэг эмэгтэй намайг танимхайрав, би мэндэлчхээд л эргэх гэтэл “Би таныг эртээр сувдан театрт харсан” гэх нь тэр. Тэнд морин хуурын чуулгын тоглолтоос өөр юм үзсэн гэх монгол хүнтэй би хэзээ ч таарч байгаагүй учраас өөрийн эрхгүй тогтож харав.-Ажлаар явж байсан юм уу?-Үгүй ээ, Эйфманыг л үзэх гээд...Энэ гурван үгний төлөө би түүнийг тэврэн үнсэхэд ч бэлэн байлаа. Мэдээж, ярилцлага өгөхөөр зөвшөөрсөн минь тодорхой. Хэд хоногийн дараа бид хоёр уулзсан. Ахиад уулзсан. Ахиад ч уулзах бололтой байна. Харин бидний ярилцлага удах тусмаа хаа ч нийтлэгдэхгүйгээр л болоод байна даа, гэвч. Дэндүү хувийн, дэндүү эмзэг, дэндүү “уйтгартай” энэ ярилцлагаа би нэг завтай болохоороо энгийн хэлэнд буулгах болноо. Хамгийн их зугаацдаг хүмүүс хамгийн их уйтгарладаг болохоор энтертэйнмент сэргээш шахуулж байж л өндийдөг болсон нийгмийн маань сэрлийг хөдөлгөх сэдэв биш л дээ. Урлагт хайртай, мөрөөдөх дуртай, дуртай юм руугаа бүхнээ орхиод явах зоригтой, зориглосондоо хэзээ ч харамсдаггүй хоёр жаалхан охидын шивнээг яг адилхан тийм хүүхдүүд л сонирхон баясах байх аа.Бидний дотор хүүхэд байдаг. Эцсийн мөчийг хүртэл байсаар байх болно. Энэ хүүхдийг жаргалтай болгосон цагт л насанд хүрэгч гарч ирдэг. Жаргалтай охиныхоо цангинасан инээдийг эргэн сонсох цагтаа чи юуны төлөө амьдардгаа мэдэх болно. Чамд хэлэх зүйл энэ охинд зөндөө байгаа. Та хоёр ч бас бид хоёр шиг олон олон дахин уулзаж, уулзах бүртээ салж ядан, уртаас урт ярилцлагыг хийхийг хүсье.ГЭРЭЛТ СҮҮДЭР